Merhaba — son yıllarda “ilk tarihi roman” ifadesini düşündüğümde, her şeyi bilimsel bir merakla açıp birlikte bakmak istedim. Çünkü edebiyat tarihinde “ilk” diye nitelendirilen eserler nadiren tek ve kesin bir cevapla karşılaşıyor. Şimdi birlikte bu soruyu; hem antik dönem kaynakları hem de modern edebiyat kuramı bağlamında ele alalım:
—
İlk Tarihi Roman Kimdir?
“Hangi eser ‘ilk tarihî roman’dır?” sorusuna verilecek cevap, tanımımıza, dönemimize ve hangi dilde yazıldığına göre değişiyor.
Edebiyat kuramlarına göre “tarihî roman”, kurgusal karakterlerle gerçek tarihî olayların birleştiği; geçmişe ait mekân, toplum, klima ve toplumsal değişimlerin anlatıldığı bir türdür. ([Encyclopedia Britannica][1]) Bu tanım ışığında iki önemli aday öne çıkıyor:
Callirhoe (antik Yunan yazar Chariton tarafından, MS 1. yüzyıla yakın bir dönemde yazıldığı tahmin edilen eser) — “geçmişte geçen”, tarihî figürler içerdiği belirtilmiş bir hikâye. ([Vikipedi][2])
Waverley; or, ’Tis Sixty Years Since (İskoç yazar Sir Walter Scott, 1814) — modern Batı edebiyatında “ilk tarihî roman” olarak yaygın biçimde anılıyor. ([Encyclopedia Britannica][1])
Bu durumda “ilk” tanımına göre farklı sonuçlara varabiliriz: Antik dönemde roman benzeri kurgular varsa da, “roman” ve “tarihî roman” türü olarak sistematik biçimde tanımlanan eserler 19. yüzyıla kadar netleşmiyor. ([richardjcarroll.com][3])
Yani: “ilk tarihî roman” olarak Scott’ın Waverley’si kabul edilse de, Antik Yunan’da Chariton’un Callirhoe’si gibi tarihî arka plana sahip kurgu eserlerin de varlığı bilimsel olarak tespit edilmiş durumda.
—
Bilimsel Bir Lensle İnceleme
Antik Öncelik: Chariton ve Callirhoe
Chariton’un eseri, tarihî figürlerin kurgunun içine yerleştirildiği, geçmişe ait bir atmosferde geçen bir anlatı olarak değerlendirilmiş: “As the fiction takes place in the past, and historical figures interact with the plot, Callirhoe may be understood as the first historical novel.” ([Her Şey Açıklandı Bugün][4])
Bu bağlamda tarihî romanın temel özelliklerine bir “ilk örnek” olarak bakılabilir. Ancak burada dikkat edilmesi gereken nokta: O dönemde “roman” kavramı, bugünkü anlamıyla türleşmiş değil; ayrıca yazarın amacı, tarihî olayları tam olarak yeniden üretmek değil, büyük ölçüde romantik‑macera anlatısı. Bu yüzden modern tarihî roman tanımıyla birebir örtüşmüyor.
Modern Türleşme: Scott ve Waverley
Batı edebiyatında “tarihî roman” türü olarak kabul gören modern biçimiyle ilk büyük eser olarak Scott’ın Waverley’si anılır. Kuramcılar onunla birlikte tarihî romanın tür olarak “kurumsallaştığını” savunur. ([Encyclopedia Britannica][5]) Scott, tarihî veri, dönemin politik ve toplumsal dinamikleri, kurgusal karakterler aracılığıyla birleştiriyor; bu da türün kriterlerine oldukça uygun: yani kurgunun içine tarihî gerçekliği gömme. Ayrıca Scott’ın çalışma biçimi (örneğin döneme ilişkin kaynaklardan yararlanması) da türün ciddiyetini artırmış. ([Vikipedi][6])
Tartışmalı Alanlar
“Tarihî roman” tanımı: Ne ölçüde gerçek tarih, ne ölçüde kurgu olmalı?
Eserin yazıldığı dil, kültürel bağlam, okuyucu kitlesi ne kadar etkili?
Antik dönemde yazılmış kurgu eserleri “roman” ve “tarihî roman” türleri açısından değerlendirmek ne kadar uygun?
Bu sorular bilimsel literatürde hâlâ tartışılıyor. Örneğin antik romanın modern anlayışla türdeş olmadığı belirtiliyor. ([JSTOR][7])
—
Kısacası…
Eğer “tarihî roman” derken günümüz kriterleriyle türleşmiş bir eseri kastediyorsak, Sir Walter Scott’ın Waverley (1814) kitabı genellikle bir dönüm noktası olarak kabul ediliyor. Ancak eğer “geçmişte geçen, tarihî figürler içeren bir kurgu” açısından bakarsak, Chariton’un Callirhoe’si gibi çok daha erken dönemlere ait örnekler de var. Her iki perspektif de geçerli; sadece “ilk” sözcüğüyle neyi kastettiğimizi netleştirmek gerekiyor.
—
Okurlar İçin Merak Uyandıran Sorular
Sizce bir kurgu eserinde tarihî gerçeklik ne kadar olmalı? Fazla gerçekçi mi, yoksa kurgunun özgürlüğü mü baskın olmalı?
Türk edebiyatında tarihî roman türünün “ilk” örnekleri nelerdir? Onları da bu tartışmaya dahil edebilir miyiz?
Tarihî romanın günümüzdeki popülerliği ile 19. yüzyıldaki çıkışını karşılaştırırsak neler değişti?
—
Görüşlerinizi, okuduklarınızla keşfettiğiniz örneklerle birlikte paylaşmanız harika olur…
[1]: https://www.britannica.com/art/historical-novel?utm_source=chatgpt.com “Historical novel | Definition, Elements, Examples, Authors, & Facts …”
[2]: https://en.wikipedia.org/wiki/Callirhoe_%28novel%29?utm_source=chatgpt.com “Callirhoe (novel) – Wikipedia”
[3]: https://richardjcarroll.com/origins-of-the-historical-novel/?utm_source=chatgpt.com “Origins of the Historical Novel | RichardJCarroll”
[4]: https://everything.explained.today/Chaereas_and_Callirhoe/?utm_source=chatgpt.com “Callirhoe (novel) explained”
[5]: https://www.britannica.com/topic/The-Waverley-Novels?utm_source=chatgpt.com “The Waverley Novels | Scott’s works, historical fiction, Scotland …”
[6]: https://en.wikipedia.org/wiki/Waverley_%28novel%29?utm_source=chatgpt.com “Waverley (novel)”
[7]: https://www.jstor.org/stable/25010867?utm_source=chatgpt.com “\”Callirhoe\” and \”Parthenope\”: The Beginnings of the Historical Novel”